Ονομάζονται "μνημεία της εποχής του ολοκληρωτικού καθεστώτος" ή "σοσιαλιστική τέχνη", αλλά η μνημειακή κληρονομιά του πρόσφατου παρελθόντος μας συνεχίζει να χαράζει διαχωριστικές γραμμές στην κοινωνία. Αν και τα χρόνια όλο και περισσότερα μας απομακρύνουν από την σοσιαλιστική περίοδο, τα σύμβολά της και πάλι ξυπνούν "μεταμφιεσμένα" στις αναμνηστικές ημερομηνίες - ως αυθόρμητη δημιουργική ορμή πολιτών ή ως αντικείμενα βανδαλισμού.

Το θέμα "Η σοσιαλιστική κληρονομιά - κληρονομιά σε κίνδυνο" συγκέντρωσε σε μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης στη πρωτεύουσα αρχιτέκτονες και ακτιβιστές της Αριστεράς. Διοργανωτής ήταν η Βουλγαρική Επιτροπή του ICOMOS (Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοπίων), με συμμέτοχή του καθηγητή Γιόρκ Χάσπελ (Jörg Haspel), προέδρου της οργάνωσης για την Γερμανία.

"Καταλαβαίνω τους ανθρώπους που αντιτάσσονται σ' αυτήν την αρχιτεκτονική κληρονομιά, γιατί σχετίζεται με αναμνήσεις του πόνου και δυστυχίας, καταπίεσης και καταστολής κατά την εποχή του σοσιαλισμού, αλλά νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να διατηρήσουμε αυτά τα κειμήλια ως ιστορική μνήμη", λέει ο Γερμανός καθηγητής και συμπληρώνει ότι και στις δύο χώρες υπάρχει αντίσταση ενάντια στην αναγνώριση αυτών των μνημείων ως μέρος του σοσιαλιστικού παρελθόντος.

"Η κατάσταση είναι παρόμοια, επειδή οι Γερμανοί, υπεύθυνοι για όσα συνέβηκαν μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, καθώς και οι κληρονόμοι τους αποφεύγουν την κριτική πάνω σ' αυτό το μέρος της ιστορίας. Εκτός αυτού, και στις δύο χώρες τα γεγονότα είναι παρόμοια - στη Σόφια καταστράφηκε το μαυσωλείο του κομμουνιστικού ηγέτη Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, ενώ στο Βερολίνο – το μνημείο του Λένιν. Τώρα προσπαθούμε να μιλάμε γι' αυτή την ιστορική περίοδο, να την επικρίνουμε και να την αναλύουμε".

Η σοσιαλιστική κληρονομιά είναι παντού γύρω μας, είναι πολύ περισσότερα από τα χτισμένα τα τελευταία 25 χρόνια, θεωρεί ο αρχιτέκτονας Τόντορ Μπούλεφ. Σύμφωνα με τον ίδιο ένας από τους κινδύνους αυτής της κληρονομιάς είναι να μην το χρησιμοποιήσουν με τον καλύτερο τρόπο ή να το καταστρέψουμε.

"Όταν έχουμε μια ισχυρή ιδεολογίκοποιηση του κοινωνικού περιβάλλοντος, ο κίνδυνος είναι ιδιαίτερα υψηλός λόγω της ιδεολογικής ερμηνείας", επισημαίνει ο καθ. Χάσπελ. "Ορισμένα αντικείμενα θεωρούνται σύμβολο της περιόδου 1944 - 1989, παρά το γεγονός ότι αυτά δεν είναι πάντα δικαιολογημένα. Για παράδειγμα, κοινό είναι το θέμα του μνημείου "1300 χρόνια Βουλγαρία" και δεν συνδέεται με την κομμουνιστική ιδεολογία. Το ίδιο ισχύει για το μνημείο "Σημαία της ειρήνης" και με εκείνο που είναι αφιερωμένο στην εποποιία της Στάρα Ζαγόρα. Ακόμη πιο σοβαρή είναι η κατάσταση των κτιρίων που συνδέονται με το Βουλγαρικό Κομουνιστικό Κόμμα και την παρουσία του στην κοινωνία - το μαυσωλείο του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ καταστράφηκε βαρβαρικά. Άλλο παρόμοιο σύμβολο είναι το μνημείο στην κορυφή Μπούζλουτζα, που για όλα αυτά τα χρόνια έγινε ερείπιο. Νομίζω ότι μνημειακά και τα γλυπτικά έργα τέχνης από την προηγούμενη περίοδο θα πρέπει να εξετάζονται από την πολιτιστική, ιστορική και αισθητική άποψη και αξία τους, ακόμα πιο πολύ γιατί δημιουργήθηκαν από ταλαντούχους καλλιτέχνες".

Και ενώ η διατήρηση των μνημείων είναι καθήκον του κράτους, το κράτος δεν θα μπορούσε να τους σώσει από τις εκδηλώσεις των πολιτών. Στην πραγματικότητα, ελεύθερη πράξη ή βεβήλωση;
"Εξαρτάται από την ιστορική στιγμή", λέει ο καθ. Γιόργκ Χάσπελ. "Κατά τους πρώτους μήνες μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, οι άνθρωποι κατέστρεψαν τα μνημεία αυτά και εκείνη τη στιγμή εκδήλωναν την αίσθηση της ελευθερίας τους. Στη συνέχεια, όμως, συνειδητοποιήσαμε ότι η καταστροφή των μνημείων, όπως το Τείχος του Βερολίνου ήταν μια απώλεια της ιστορικής μνήμης. Για τους ερευνητές, αλλά και για τους ανθρώπους είναι καλύτερα να αγγίξουν φυσικά το μνημείο, το κτίριο, όχι μόνο να διαβάζουν γι 'αυτά. Αυτός είναι ο λόγος να διαφυλάσσονται τα αρχεία του σοσιαλισμού – για να μελετηθούν, προκειμένου να διατηρηθεί η μνήμη, για να καταλάβουμε καλύτερα τι συνέβηκε".

Τα μνημεία του σοσιαλιστικού παρελθόντος θα έπρεπε να διαφυλάσσονται όπου κατασκευάστηκαν γιατί έχουν σχέση με την ιστορία του τόπου, θεωρεί ο Γερμανός καθηγητής. Η στάση απέναντί τους μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους, ακόμα και να βαφούν.

"Αυτός είναι επίσης ένας τρόπος να επανεξετάσουμε τα μνημεία αυτά. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, μερικοί άνθρωποι πήραν κομμάτια από αυτό, που δείχνει τα συναισθήματα τους για το μνημείο. Το διατηρημένο τμήμα του τείχους ζωγραφίστηκε από καλλιτέχνες και τώρα μετατράπηκε σε κάτι σαν γκαλερί. Δηλαδή, από τη μία πλευρά έχουμε διατήρηση το ιστορικό μνημείο, αλλά από την άλλη το έχουμε επανεξετάσει. Στην ουσία, αυτές οι κινητοποιήσεις είναι αντίδραση και κριτική προσέγγιση της ιστορικής μνήμης και πρέπει να αναγνωρίσουμε τη σημασία της κληρονομιάς".

"Οι άνθρωποι δεν μπορούν να επιλέξουν τη χώρα τους, αλλά μπορεί να εξετάζουν τη μοίρα της και να βγάλουν συμπεράσματά. Και για να συμβεί αυτό, χρειάζονται ακριβώς αυτά τα μνημεία για να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε πώς η ιστορία έχει παραποιηθεί και έχει μετατραπεί σε εργαλείο των ολοκληρωτικών καθεστώτων," είπε καταλήγοντας ο καθηγητής Γιόργκ Χάσπελ.

Μετάφραση: Πένκα Βέλεβα
Φωτογραγφίες: BGNES