Από την καθιέρωση του χριστιανισμού και τον εορτασμό των Χριστουγέννων στη χώρα μας τον 9^ο αιώνα, την επονομαζόμενη «Μπάντνι βέτσερ» /η νύχτα που φέρνει το μέλλον/ οι άνθρωποι προετοιμάζονταν για την ημέρα της γέννησης του Θείου Βρέφους που πέφτει στις 25 Δεκεμβρίου. Όλα τα έθιμα που συνδέονταν με αυτές τις ημέρες οι Βούλγαροι κατάφεραν να διαφυλάξουν και κατά την Οθωμανική Κυριαρχία. Γύρω στην Απελευθέρωση υπήρξε μια στρατιά μελετητών της βουλγάρικης λαογραφίας και πολύ ωραίες περιγραφές ειδικά για τα έθιμα των Χριστουγέννων βρίσκουμε στις σημειώσεις του Ντιμίταρ Μαρίνοφ (1846-1940), του ιδρυτή και πρώτου διευθυντή του Εθνογραφικού Μουσείου της Βουλγαρίας.

Το δείπνο έχει τελειώσει και το τραπέζι είναι καθαρισμένο. Τα μεσάνυχτα ο νοικοκύρης βγαίνει στην αυλή για να επιβλέψει τα κατοικίδια ζώα και οικοπέλες ταχτοποιούν πιάτα με κουλούρια και κροντήρια /πήλινα δοχεία σαν στάμνες/ με κρασί. Αναμένονται επισκέπτες. Πρόκειται για τις αντροπαρέες που τα Χριστούγεννα γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι. Οι ανύπαντρες βάζουν τα καλά τους γιατί συνήθως ανάμεσα στους άντρες που λένε τα κάλαντα είναι και οι αγαπημένοι τους.

Ο Ντιμίταρ Μαρίνοφ ερεύνησε και κατέγραψε τραγούδια και έθιμα που του διηγούνταν ηλικιωμένοι πια αρχηγοί τέτοιων ομάδων, τους οποίους ο λαός ονόμαζε «στάνενιτσι» (από το «σταν» που σημαίνει στρατόπεδο) και τους αποκαλούσε επίσης «σταρ σταρέγιο» που σημαίνει γέροντες (γερουσιαστές) γιατί ήταν οι πιο ηλικιωμένοι της παρέας. Ο στάνενικ ήταν ιδιοκτήτης πολλών γαιών και ήταν αρχηγός μεγάλης ομάδας από λεβέντες. Εκτός αυτού έπρεπε να γνωρίζει άριστα τα έθιμα και τα τραγούδια για την κάθε περίσταση, τα οποία ήταν πολλά. Αμέσως μετά τα μεσάνυχτα τηςΠαραμονής των Χριστουγέννων, οι άντρες που έλεγαν τα κάλαντα – οι επονομαζόμενοι κολεντάροι (καλαντιστές)συγκεντρώνονταν μπροστά στο σπίτι του στάνενικ και τον ευλογούσαν με τα πρώτα χριστουγεννιάτικα κάλαντα της νύχτας.

Κύριε Στάνενικ ο Θεός θα σε επισκεφτεί με μια στρατιά αγγέλων μπορείς να τον υποδεχτείς και να τον φιλέψεις;

Η απάντηση που έδινε ο αρχηγός ήταν εθιμοτυπική.

Είμαι έτοιμος γιατί ο Θεός μου έδωσε γεμάτα αμπάρια με σιτάρι, 9 βαρέλια με κρασί και 1 βαρέλι με ρακή.

Ο στάνενικ κερνούσε τους καλαντιστές, όπως το έκαναν με τη σειρά τους όλοι οι νοικοκύρηδες αυτήν την εορταστική νύχτα. Αν το χωριό ήταν μεγάλο ο αρχηγός χώριζε τους άντρες σε ομάδες (τσέτες ή κούντες) τους όριζε αρχηγούς και τους έστελνε σε διάφορες γειτονιές. Κάθε νέος προσπαθούσε να βρεθεί στην ομάδα που θα περάσει από την γειτονιά της αγαπημένης του. Ένα από τα τελετουργικά σύμβολα που κρατούσε ο στάνενικ ήταν ένα διακλαδωμένο ξύλο, το οποίο ήταν μπηγμένο σε κουλούρι και ήταν στολισμένο με μήλα σε χρυσόχαρτα, κόκκινες κλωστές, νομίσματα και πρασινάδα. Το κλαδί αυτό ονομάζονταν «Παγκόσμιο Δέντρο». Κάθε κολεντάρ κρατούσε γκλίτσα και το καλπάκι του (μάλλινος σκούφος)ήταν στολισμένο μεχάντρες, στεφάνια κ.ά. Τα παλικάρια γύριζαν τα σπίτια από τα μεσάνυχτα έως τα ξημερώματα των Χριστουγέννων και με τα τραγούδια τους έδιωχναν τους καλικάντζαρους, τους βρικόλακεςκαι τα φαντάσματα, όλα τα κακά πνεύματα που ζημίωναν τους ανθρώπους. Τα σπίτια ήταν στραμμένα στην Ανατολή και ο στάνενικ έλεγε την ευχή των κολεντάρων, ενώ οι νέοι τραγουδούσαν ευχές για τους νοικοκύρηδες και για κάθε μέλος της οικογένειάς τους, ευχές για γονιμότητα, υγεία και πρόσφατο γάμο.

Οι επιστήμονες θεωρούν πως πρόκειται για αρχέγονη πρακτική μετάβασης των αντρών στην ωριμότητα μιας και η ομάδες, με εξαίρεση τους στάνενικ, αποτελούνταν από ανύπαντρους ή νιόπαντρους άντρες. Το έθιμο έχει σχέση και με το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο και την αναγέννηση. Πολλά από τα τραγούδια περιγράφουν τον μακρύ δρόμο που έχουν διανύσειοι καλαντιστές, οι οποίοι ξεκινούσαν από τη Δύση προς την Ανατολή – από το σκοτάδι προς το φως.

Ορισμένοι καλαντιστές  μεταμφιέζονταν σε γέρους και γριές. Κάποιες από τις ομάδες είχαν την επονομαζόμενη «ουρά», δηλαδή μικρότερα αγόρια, τα οποία κουβαλούσαν τα κεράσματα. Όσοι κουβαλούσαν τα κουλούρια λέγονταν «τροχομπέρ» (αυτός που μαζεύει τα ψίχουλα), όσοι κουβαλούσαν λουκάνικα και λίπος λέγονταν «μαγκάρετα» (γάιδαροι), υπήρχαν και τα «ματσέτα», οι «γάτες» που νιαούριζαν, έλεγαν αστεία και διασκέδαζαν τον κόσμο.

Την ημέρα των Χριστουγέννων δεν εργάζονταν κανείς, όλοι πήγαιναν στην εκκλησία για την εορταστική λειτουργία.Στην πλατεία έστηναν παραδοσιακό χορό. Τα κουλούρια έβγαιναν σε δημοπρασία και ο κάθε νέος προσπαθούσε να πάρει το κουλούρι που είχε φτιάξει η αγαπημένη του. Το κολεντάρισμα τελείωνε με κοινό τραπέζι στο σπίτι του αρχηγού των καλαντιστών. Σε κάποια μέρη η αντροπαρέα έβγαζε κρασί στην πλατεία και κερνούσε τους άντρες του χωριού. Τα τραγούδια συνεχίζονταν όλη μέρα με ευχές για υγεία και τύχη.

Μετάφραση: Πένκα Βέλεβα

Επιμέλεια: Αγάπη Γιορντανόβα

Φωτογραφίες: BGNES