Një muaj para festes myslimane Ramazan Bajram dhe në kuadrin e iniciativës “Kërxhali – qyteti multikulturor” xhamia në qytet hapi dyer për ligjëratën publike me temën “Tradita arkitekturore osmane në Bullgari: tempuj myslimanë dhe hebrenj”. Prezantimi multimediatik u bë nga Lëvizja artistike “Krëg” mbi bazën e studimeve shkencore të historianëve, të cilët ofruan dokumentet arkivore dhe fotografitë të më se 20 xhamive, mes të cilave janë kryeveprat e arkitektit të madh osman Mimar Sinan (1488-1549). Në pjesën kushtuar sinagogave u prezantuan disa tempuj të ruajtur, të ndërtuar në periudhën osmane dhe post osmane.
Le të rikujtojmë, se në territorin e sotëm të Bullgarisë ka të dhëna arkeologjike për pranin hebraike që nga antikiteti, dëshmi për këtë është mozaiku unik nga sinagoga që daton nga shekujt III-IV pas Krishtit, të zbuluar në kishën “Shën Petka” në Plovdiv.
Nxënësit nga fshati Ençec që ishin të pranishëm në aktivitet mësuan për ngjashmëritë dhe dallimet në përdorimin ritual të godinave të kultit të dy feve. I ftuar dhe mikpritës i aktivitetit ishte myftiu rajonal Bejhan Mehmed.
Radost Nikollaeva, organizatore dhe lektore, prezantoi shembujt më mbresëlënës nga trashëgimi arkitekturor osman si Tombull xhamia në Shumen, Xhumaja xhami dhe Imaret xhami në Plovdiv, xhamia e Osman Pazvantoglu në Vidin, xhamia “Banja bashi” në Sofje. Gjatë prezantimit theksi u vë mbi procesin mijëvjeçar të transformimit të vendit të kultit, i cili nga një shenjtërore trake shndërrohet në bazilikë të hershme të krishtere, më vonë në kishe mesjetare, në xhami dhe pas kësaj përsëri në kishë.
Gjatë 12 vjetëve të fundit Lëvizja artistike “Krëg” u imponua si aktori kryesor në afrimin e komuniteteve të ndryshme fetare në Kërxhali. Mbi temën biseduam me Radost Nikollaevën, kryetare e asociacionit:
“Prej kohe punojmë për mbledhjen dhe dokumentimin e kujtesës së familjeve turke në regjionin e qytetit Kërxhali, si dhe të të afërmeve të tyre që jetojnë në Turqi. Në vitin 2011 filluam një projekt, kushtuar arkitekturës osmanë të godinave të kultit. Studimet e historianëve tregojnë jetën e përjetshme të objekteve të kultit, të cilët shndërrohen nga një fe në tjetër. Në ndërtimin e xhamive kanë marrë pjesë ustallarë bullgarë, stilet janë trashëguar, ka pasur ndikim të kulturave. Risia është, se për herë të parë zgjodhëm xhaminë si objekt fetar, ku të tregojmë tërë larminë dhe bukurinë e arkitekturës osmane, përfshi edhe atë të tempujve hebraik.”
Një fakt pak i njohur është, se në Kërxhali ka pasur bashkësi hebraike sefarade. Sinagoga është ndërtuar në vitin 1924, por gjatë vetëve 50 si rezultati i zjarrit është shkatërruar plotësisht. Sot në vendin e saj ka një pllakë përkujtimore.
Radost Nikollava na tha gjithashtu, se aktivitetit mbështetet nga bashkësia myslimane në regjion. Merr pjesë dhe organizata e hebrenjve në Bullgari “Shalom”. Ata i ofruan asociacionit memoaret e Ester Niego nga Izraeli, e cila ka lindur në Kërxhali në vitin 1935 dhe e cila është e bija e liderit të parë vendas të komunitetit në atë kohë në qytet Nisim Niego. Ajo është themeluese e organizatës kulturore-arsimore të grave hebreje në Kërxhali. Komuniteti hebraik në Kërxhali mbijetoi në vitet e Luftë së Dytë Botërore me gjithë se Bullgaria ishte aleate me Gjermaninë fashiste. Por në vitin 1949 pas vendosjes se regjimit komunist në Bullgari të gjithë hebrenjtë brenda një nate me anije nga porti Burgas u larguan për në Izrael.
Për Radost Nikollaevën të rinjtë në Kërxhali me entuziazëm marrin pjesë në rilindjen e trashëgimisë së pasur kulturore në qytet.
“Mendoj se nuk është e nevojshme të flitet shumë për tolerancën. Është me rëndësi të inkurajosh të gjithë pjesëmarrësit të përdorin resurset multikuturore për të krijuar një tip të ri kulturë dhe një ndërgjegje qytetare.”
Përgatiti në shqip: Sofia Popova
Fotografi: Milladina Monova dhe BGNES
