Η μαρτενίτσα είναι ένα από τα σύμβολα της Βουλγαρίας – που θεωρείται προάγγελος της άνοιξης, που διώχνει το σκοτάδι. Κάθε χρόνο την 1^η Μαρτίου, έστω και μακριά από την πατρίδα, εμείς οι Βούλγαροι στολίζουμε τους οικείους μας με άσπρες και κόκκινες κλωστές, με ευχές για υγεία και ευημερία. Αυτή η παλιά παράδοση επί αιώνες μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, φέρει χαρά και μετατρέπει την ημέρα σε χαρμόσυνο γεγονός. Υπάρχει και δοξασία ότι εάν η 1^η Μαρτίου είναι ηλιόλουστη και ζεστή, το καλοκαίρι θα είναι βροχερή, ενώ εάν υπάρχουν βροντές – η σοδειά θα είναι πολύ πλούσια.

Για την εμφάνιση της παράδοσης των μαρτενιτσών στα βουλγαρικά εδάφη υπάρχουν πολλοί θρύλοι, κανένας όμως δεν ξέρει ακριβώς πότε και πού οι άνθρωποι στολίστηκαν με την πρώτη μαρτενίτσα. Το βουλγαρικό φολκλόρ όμως, σε όλες τις περιοχές της χώρας μας, της προσδίδει τεράστια σημασία, θεωρώντας την μαρτενίτσα μαγικό φυλαχτό, που μας προστατεύει από όλα τα μεγάλα κακά. Στο παρελθόν ήταν οι φυσικές καταστροφές και τα άγρια ζώα. σήμερα όμως η μαρτενίτσα θεωρείται ως «εγγύηση για υγεία και μετάβαση προς τη νέα αρχή, που έρχεται με την άνοιξη», επισημαίνει η διδάκτωρ Ιγκλίκα Μίσκοβα από το Ινστιτούτο Εθνολογίας και Λαογραφίας της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών.

«Ήδη από την εποχή της παραδοσιακής κοινωνίας οι μαρτενίτσες, σε αντίθεση με τώρα, κατασκευάζονταν από την πιο ηλικιωμένη γυναίκα στην οικογένεια. Από τη γυναίκα που χάρισε περισσότερη ζωή, που έχει μεγαλύτερη πείρα στη ζωή. Για την κατασκευή των μαρτενιτσών στο παρελθόν μάζευαν το μαλλί από τα πρόβατα, που κρεμόταν στους θάμνους στα λιβάδια, δηλαδή είναι μαλλί που έπεσε μόνο του και έμεινε κάτω από τα άστρα, συγκεντρώνοντας τη μαγική δύναμη όλων των βοτάνων στα λιβάδια. Το ένα μέρος του μαλλιού αυτού χρωματιζόταν σε κόκκινο, το άλλο παρέμεινε άσπρο. Σύμφωνα με την παράδοση, η ηλικιωμένη γυναίκα, που έπρεπε να φτιάξει τις μαρτενίτσες, οπωσδήποτε φορούσε καθαρά ρούχα, υπήρχε και απαγόρευση – να μην αγγίζει φωτιά πριν αρχίσει να φτιάχνει τις μαρτενίτσες. Άρχιζε να τις πλέκει με κλειστά τα μάτια, για να είναι κλειστά και τα μάτια των φιδιών, των λύκων και όλων των εχθρών που απειλούν τον άνθρωπο, που θα φορά τη μαρτενίτσα. Όταν ήταν έτοιμη, η μαρτενίτσα αφηνόταν για μια νύχτα πάνω από τριαντάφυλλο, γιατί έχει τη μαγική δύναμη να καθαρίζει και να προστατεύει. Μετά με τις έτοιμες μαρτενίτσες στολίζονταν τα μέλη της οικογένειας, καθώς και τα ζώα του σπιτιού.»

Σήμερα δύσκολα θα μπορούσαν να τηρηθούν όλες αυτές οι απαιτήσεις και όλο και συχνότερα αγοράζουμε τις μαρτενίτσες από εμπόρους, χωρίς να ξέρουμε πού και πώς κατασκευάστηκαν. Τώρα τελευταία όμως παρατηρείται η τάση οι άνθρωποι να προτιμούν μαρτενίτσες, κατασκευασμένες από φυσικό μαλλί, ξύλο και άλλα φυσικά υλικά. Ο κάθε μάστορας επενδύει την καλαισθησία και την ψυχή του στην κατασκευή τους.

Είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι «η μαρτενίτσα δεν πετιέται, αλλά κρεμάται σε οπωροφόρο δέντρο, μπορεί και να τοποθετηθεί κάτω από πέτρα ή εκεί όπου υπάρχουν κατοικίδια πουλιά», λέει ακόμη η διδάκτωρ Ιγκλίκα Μίσκοβα και συνεχίζει:

«Εάν η μαρτενίτσα τοποθετηθεί κάτω από πέτρα, την επόμενη ημέρα μπορούν να πάνε και να δουν τι θα βρουν κάτω από την πέτρα αυτή. Και πιστεύεται ότι εάν κάτω από την πέτρα υπάρχουν πολλά μυρμήγκια, αυτό το έτος θα γεννηθούν πολλά αρνάκια, εάν κάτω από την πέτρα υπάρχει σκουλήκι ή σκαθάρι, θα γεννηθούν περισσότερα μοσχάρια ή αλογάκια στο αγρόκτημα.», διηγείται η ερευνήτρια της παράδοσης των μαρτενιτσών και αναφέρει ορισμένες ιδιαιτερότητες:

«Στη Ροδόπη πιο διαδεδομένες είναι οι ντόπιες μαρτενίτσες, γιατί σ’ αυτές προτίθενται μπλε, πράσινο και ροζ χρώμα. Στην περιοχή αυτή πολύ συχνά οι μαρτενίτσες ονομάζονται μπάινιτσι. Οι άλλες πιο ενδιαφέρουσες μαρτενίτσες είναι αυτές που φτιάχνονται στην περιοχή της Σόφιας, όπου προστίθεται κυρίως το μπλε χρώμα. Στις υπόλοιπες περιοχές της χώρας, ανάλογα με το τι είναι ο βασικός βιοπορισμός των ντόπιων, προστίθενται τα αντίστοιχα διακοσμητικά στοιχεία. Υπάρχει και κάτι που ήταν χαρακτηριστικό για την περίοδο της παραδοσιακής κοινωνίας, αλλά λείπει στη σημερινή μαρτενίτσα. Πρόκειται για τη σκελίδα σκόρδου, που προστίθεται στη μαρτενίτσα. Το μπλε χρώμα, η μπλε χάντρα έχουν εξαιρετική προστατευτική λειτουργία. Οι μαρτενίτσες δε φοριούνται όλο το χρόνο, αλλά μέχρι να δει κανείς τον πρώτο πελαργό, χελιδόνι ή ανθισμένο οπορωφόρο δέντρο. Συχνότερα φοριούνται μέχρι τον Ευαγγελισμό – 25^η Μαρτίου», υπενθυμίζει η εθνολόγος διδάκτωρ Ιγκλίκα Μίσκοβα. 

Μετάφραση: Ντενίτσα Σοκόλοβα

Φωτογραφίες: Ινστιτούτο Εθνολογίας και Λαογραφίας με Μουσείο της ΒΑΕ