“Asnjëri nuk mund t’i bindë bullgarët të urrejnë hebrenjtë” – këto janë fjalët e ambasadorit gjerman Bekerle në Sofje gjatë tentativës së fundit të autoriteteve gjermane të organizojnë deportimin e hebrenjëve bullgarë drejt kampeve të vdekjes. Në fund të Luftës së Dytë Botërore numri i përgjithshëm i hebrenjve të vrarë numëroi rreth 6 000 000 veta. Bullgaria i shpëtoi qytetarët e vet me prejardhje hebraike në kohëra plot me pasiguri dhe marrëdhënie shumë të mprehta dhe të ndërlikuara ndërshtetërore.

“Për shumicën e vërsnikëve të mi, të lindur në vende të tjera evropiane, një kthim i tillë do të thotë një takim tronditës me varret e nënave, baballarëve, motrave e vëllezërve. Unë e cila linda këtu dhe fëmijëria e së cilës kaloi në këtë vend të shkëlqyer, e vizitoj për herë të dytë gjatë viteve të fundit me një kënaqësi të madhe dhe dashuri. Ju, bullgarët, ishin të ndryshëm nga popujt e tjerë evropianë. Në sajë të këtij ndryshimi historik ne gjendemi sot këtu në këtë ngjarje ndërkombëtare, e cila shënon shpëtimin e hebrenjve bullgarë. Kishte popuj, të cilët u munduan t’i ndihmojnë hebrenjtë, të dëbuar nga nazistët. Kishte popuj, të cilët mundën pjesërisht t’i shpëtojnë hebrenjtë, por historikisht është i njohur fakti se, pjesa më e madhe e popujve evropianë u mësuan me “vendimin përfundimtar” kriminel të Hitlerit dhe në pjesën më të madhe të rasteve bile ndihmuan për realizimin e tij.”

Këto janë fjalë të Shullamid Shamir, bashkëshortja e ish kryeministrit të Izraelit Ichak Shamir. Incizimi është i bërë 45 vjet pas një ngjarjeje të jashtëzakonshme për historinë evropiane gjatë kohës së Luftës së Dytë Botërore – shpëtimin e hebrenjve bullgarë.

Pranimi i ligjeve anti-evropiane dhe ndjekjet dhe persekutimet fillojnë në Evropë akoma në mesin dhe në fundin e viteve 30. Pas Gjermanisë, një legjislacion anti-hebraik është pranuar në Rumani, Sllovaki, Hungari dhe në Francë dhe në Belgjikën të pushtuara, krijohen kampe të përqendrimit. Gjatë vitit 1942 në konferencën në Berlin merret “vendimi përfundimtar” për shpartallimin e hebrenjve në Evropë. Fillon depërtimi në masë drejt kampeve të përqendrimin nga të gjitha vendet e pushtuara dhe aleatët nga Osta. Në listën e përgatitur me numrin e hebrenjve në bazë të shteteve, të cilët duhet të vriten, për Bullgarinë është treguar numri 48 000. Fjalët e Shullamid Shamir për këtë moment tragjik:

“Është e njohur se nga të gjitha vendet evropiane, të shkelura nga çizmja naziste – periudha më e zezë në historinë e Evropës dhe të popullit evropian, vetëm hebrenjtë nga Bullgaria u shpëtuan. Këtë do ta mbajmë mend gjithmonë. Nder dhe lavdi popullit fisnik bullgar. Jo se xhelati nazist nuk kishte dëshirë t’i shpjer për therje hebrenjtë nga Bullgaria. Është e ditur se varkat transportuese të vdekjes ishin gati nëpër portet danubjane. Qindra mijë hebrenj ishin mbledhur, që të transportohen deri tek portet e Danubit. Planet për dëbimin e hebrenjve bullgarë ishin gati. Trenat për transport të ngarkesës njerëzore ishin gati në stacionet hekurudhore. Atëherë historia pa dhe përjetoi një dukuri të çuditshme, një popull i tërë: intelektualë dhe punonjës, njerëz nga fshati dhe nga qyteti, Kisha, Sinodi i Shenjtë, gra dhe burra, u ngritën që të shpëtojnë bashkëqytetarët e vet hebraikë kundër pushtetit fashist në këtë periudhë të skëterrshme.”

Politika bullgare për aderim ndaj Paktit Trepalësh dhe çështja hebraike diktohet nga dëshira e qeverive dhe e monarkut për bashkimin e Bullgarisë pas shpartallimit nga Lufta e Parë Botërore dhe frikësimet se vendi do të shtypet nga Vermahti, si një sërë shtetesh të tjera evropiane. Prandaj në fund të vitit 1940, në Parlament është miratuar “Ligji për mbrojtjen e kombit” – rreth dy muaj përpara bashkimit të Bullgarisë ndaj Paktit Trepalësh. Pavarësisht nga protestat se është kundërkushtetuese, ligji është miratuar dhe janë aplikuar një sërë ndalimesh për bashkësinë hebraike, si dhe një taksë të madhe mbi pronësinë e hebrenjve. Gjatë shkurtit të vitit 1943, pas një presioni nga Gjermania, është firmosur marrëveshja Belev-Daneker, e cila parashikon nga të ashtuquajturat “toka të reja” në Trakinë Perëndimore, Maqedoninë e Vardarit dhe të Pirotit të depërtohen rreth 20 000 hebrenj. Numri real aty nuk është më shumë se 14 mijë. Kjo e detyron Komisariatin mbi Çështjet Hebraike nën drejtimin e Aleksandër Belevit të përfshijë në numër akoma 6-8 mijë hebrenj nga “tokat e vjetra”: Nga Kjustendill, Dupnica, Plovdiv, Pazarxhik. Por plani keqësues nuk ka sukses. I ndaluar nga zëvendëskryetari i Parlamentit Dimitër Peshev dhe nga deputetë bullgarë, të cilët mësojnë për të. Që të ndalohen planet e tjera të ardhshme të mundshme për deportimin e hebrenjve, Peshev merr përsipër iniciativën dhe shkruan letrën e tij të njohur, duke hedhur poshtë qëllimet e fshehta të qeverisë, duke mbledhur 43 nënshkrime të përfaqësuesve popullor në mbrojtje të këtij teksti. Si rezultat ai humbet postin e vet të zëvendëskryetarit të Kuvendit Popullor, por veprimet e tij dalin vendimtare për shpëtimin e hebrenjve bullgarë.

Një provë e re për zgjidhjen e “çështjes hebraike” bëhet gjatë të njëjtit vit, kur Gjermania do deportimin e pothuajse të gjithë 50 000 hebrenjve bullgarë. Mbretit Boris i III i janë propozuar dy plane. Njëri parashikon pikërisht këtë, kurse tjetri – shpërnguljen e 20 000 hebrenjve nga Sofja në provincë. Ai miraton të dytin. Pas takimit të tij të radhës me Hitlerin, kur përsëri refuzon dërgimin e ushtrive bullgare në frontin lindor dhe nuk bie dakord të depërtohen hebrenjtë nga Bullgaria, monarki bullgar vdes. Por në praktikë pas gushtit të vitit 1943 në Bullgari ndalojnë persekutimet aktive. Ndërkohë personaliteti me një ndikim më të madh në Kishën Ortodokse Bullgare – mitropoliti Stefan, u dërgon letër të gjitha kishave – që të mund të bëhet çdo gjë e domosdoshme për lehtësimin e jetës të të ndjekurve.

“Ka është një kapitull i çuditshëm në historinë e popullit bullgar dhe në historinë e popullit hebraik. Kjo pjesë e përbashkët nga historia e dy popujve mund të shërbejë si bazë të një lidhjeje të fortë shpirtërore midis tyre.”

Këtë e tha Shullamis Shamir 45 vjet më vonë, duke ripohuar konstatimin e ambasadorit gjerman në Sofje se, nuk ka sesi bullgarët të mund të binden t’i urrejnë hebrenjtë.

Përgatiti në shqip: Nataniela Vasileva